De opkomst van de thuiscomputer - deel 2

We gaan verder in de jaren 80, met machines als Amiga, Atari ST, Sinclair QL.

Het is weer vrijdag, dus tijd voor een terugblik naar de vorige eeuw. Deze week gaan we verder waar we onlangs gebleven waren met de opkomst van de pc eind jaren 70. We bevinden ons inmiddels in de jaren tachtig.

De opkomst van de thuiscomputer - deel 2

We gaan verder in de jaren 80, met machines als Amiga, Atari ST, Sinclair QL.

Het eerste deel van de artikelen over thuiscomputers ging over het begintijdperk, van 1977 tot begin jaren 80. De grote namen in de huiscomputers waren tegen het einde van die periode de Sinclair ZX Spectrum en de Commodore 64. Wereldwijd waren het daarnaast vooral de Tandy Radio Shack TRS-80 en de Atari 400/800 die het goed deden. De rest van de markt was verdeeld over een flink aantal merken en modellen, vooral van Engelse afkomst, zoals de BBC computer, de Oric, Dragon en meer.

Het begin van de pc

De meeste modellen hadden 64 kB geheugen (ja, er staat echt kilobyte) waarvan na aftrek van het ingebouwde "besturingssysteem" plus programmeertaal -Basic gewoonlijk- 48 kB overbleef, waarvan ook nog een paar kB gereserveerd was voor het videogeheugen. Maar wat het voornaamste was: met deze thuiscomputers kon je programma's maken en uitvoeren waar je dingen mee kon doen die op dat moment ongekend waren: computerspelletjes, databeheer, spreadsheet, tekstverwerking en tekenprogramma's.

Bijna alles wat je vandaag ook voor je pc of smartphone kan krijgen, alleen nog zonder alle programma's en mogelijkheden die van het internet afhankelijk zijn. In diezelfde periode bracht IBM de PC uit: bedoeld voor zakelijk gebruik en met een prijs van 1565 dollar bij de introductie op 12 augustus 1981 niet bepaald een concurrent voor de thuiscomputers, maar wel een belangrijke stap in de computerhistorie.

De tweede revolutie

Slechts enkele jaren na de introductie van de thuiscomputer vond een tweede revolutie plaats. Deze revolutie kwam omdat de specificaties van hardware zo spectaculair snel verbeterde. Het begon eigenlijk met de Apple Lisa, op 19-1-1983. Lisa was de naam van de dochter van Apple medeoprichter Steve Jobs en de (erbij bedachte?) afkorting voor de computer betekende "Local Integrated Software Architecture".

Dit was de eerste computer met een GUI (Graphical User Interface) die je met een muis bediende in plaats van een prompt waar je opdrachten of regels Basic programmacode intikte. Het basisidee van de GUI en de muis had Steve Jobs opgedaan tijdens een bezoek aan een Xerox researchcentrum PARC waar ze al in de jaren 70 zoiets hadden. Alleen was het Steve Jobs die voor zich zag hoe je er de bediening van een pc radicaal mee kon vergemakkelijken.

Lisa ondergesneeuwd

In de Lisa zat ook nog eens een echte harde schijf van maar liefst 5 Mb en de Motorola 68000-processor ondersteunde 2 Mb geheugen. Deze Lisa was nog veel minder bedoeld als thuiscomputer want hij kostte bijna 10.000 dollar. De Macintosh volgde een jaar later en kostte maar een kwart van dit bedrag. Maar het systeem met een ingebouwd zwart/wit-schermpje had het moeilijk in een markt gedomineerd door de goedkopere IBM PC en veel goedkopere en bovendien kleurrijke thuiscomputers zoals vooral de Commodore 64.

De Commodore Amiga 1000

Hoewel de GUI en de muisbediening zeker revolutionair waren was het Commodore die eigenlijk de revolutie in thuiscomputers op gang bracht. Ik ga proberen dat beeld van toen over te brengen. Nee, ik was niet bij de wereldwijde introductie op 23 juli 1985 waar kunstenaar Andy Warhol een fotobewerking maakte van Deborah Harry, de toen zeer populaire zangeres van de groep Blondie.

Bevery Hills Cop

Maar wat ik zag in de Jaarbeurs in Utrecht maakte een enorme indruk - en bepaald niet alleen op mij. Programmeurs haalden het uiterste uit de toen populaire thuiscomputers, maar met de veelal 16 verschillende kleuren, lage resoluties en eenvoudige geluidschips waren de mogelijkheden beperkt. De ZX Spectrum bijvoorbeeld moest het met het direct aansturen van het speakertje doen.

Toen ik binnenkwam in de hal waar Amigas stonden met het beeld geprojecteerd op grote schermen (dat was toen ook al iets bijzonders) was het eerste wat me opviel dat de song "Axel F" van Harold Faltermeyer werd gespeeld. Axel F. was de naam van de hoofdpersoon van de film Beverly Hills Cop gespeeld door Eddie Murphy.

Maar deze muziek kwam niet van een - ook nog maar een paar jaar daarvoor- geïntroduceerde cd - nee, deze muziek, in volledig stereo, kwam direct uit de Amiga. En toen had ik nog niet eens op een scherm kunnen kijken. Want op dat scherm was in een apart venster een grote rood wit geblokte bal aan het stuiteren, ogenschijnlijk tegen de randen van het venster. Tegelijktijd. Want de Amiga was de eerste echt multitaskingcomputer.

Opgepompte resolutie

We hadden nog niet eens de foto's gezien die uit de Amiga kwamen. Foto's. Dat de Amiga geen evolutie maar een revolutie was, bleek niet alleen uit wat je zag en hoorde, maar ook uit de cijfers. De gebruikelijke 16 kleuren gingen niet naar 256 zoals bij sommige andere computers, maar in en keer naar 4096. Genoeg om mooie kleurenfoto te maken waarbij de resolutie standaard vergelijkbaar was met die van de Commodore 64, die maar tot 16 kleuren kwam.

Met diverse trucjes was die resolutie nog een stuk hoger te krijgen. De 320x200 werd in PAL systemen (o.a. Europa dus) al 320 x 256, maar Amiga kende ook een interlaced modus. Hierin werden de even en oneven beeldlijnen om beurten opgebouwd wat een duidelijk waarneembare flikkering met zich meebracht maar het aantal beeldlijnen verdubbelde. De hoogste resolutie, interlaced en bij 16 gelijktijdige kleuren was 640x512. Dat is niets vergeleken met b.v. een Surface 4 uit 2016 (2736x1824) maar het was toen ronduit spectaculair.

Spraaksynthesizer

De CPU was net als bij de Apple Lisa en Macintosh een Motorola 68000, een 16 bit-CPU waarmee via een 24 bits adresbus 16 MB RAM was aan te sturen. De Amiga 1000 kwam met 256 of 512 KB geheugen. Het geluid was 4-kanaals 8 bits stereo, genoeg om alle soorten muziek weer te geven, de Amiga als synthesizer te gebruiken en het was zelfs mogelijk teksten als spraak weer te laten geven. In een koddig Amerikaans accent, dat dan weer wel.

afbeeldingskwaliteit van de Amiga: het eerste testplaatje uit een Amiga collectie dat ik op een dot matrix printer met kleurenlint afdrukte.

De Amiga dankte de uitzonderlijke prestaties aan drie speciaal ontwikkelde chips: Fat Agnus (die de Direct Memory Access regelde en bijvoorbeeld kon bepalen dat de Motorola 68000-CPU even moest wachten tot een grafische bewerking was afgerond), Denise (die alle grafische acties regelde) en Paula (die de audio en input/output regelde).

Duizenden guldens

Wat zou al dat moois gaan kosten? In de VS werd de Amiga 1000 voor 1295 dollar verkocht zonder en voor 1790 dollar met RGB-monitor. In Nederland werd dat 5000 gulden. Dat was toch wel veel geld, maar de prijs daalde al snel hierna tot 3500 gulden, met een door Philips gemaakte monitor en 512 Mb geheugen.

Voor de Amiga kwamen veel programma's uit waaronder veel spellen. Maar ook veel andere software, zoals het tekenprogramma Deluxe Paint of de tekstverwerker Scribble!, een deel van de Works! Suite met het spreadsheetprogramma Analyze! en de database Organize!.

OS op diskette

Het besturingssysteem stond grotendeels op een diskette en heette Kickstart. Nadat dat deel was ingelezen verwisselde je de diskette met bijvoorbeeld een toepassing, of met de Workbench, de grafische omgeving van de Amiga. Er kwamen later uiteraard nog meer modellen Amiga, waaronder de goedkopere Amiga 500 (waar pc en toetsenbord geïntegreerd waren, zoals bij de tot dan bekende thuiscomputers) en de meer zakelijke Amiga 2000 en later 2500.

Ook bijzonder was de manier waarop de Amiga MS-DOS-programma's mogelijk maakte. Eerst door middel van een extern aan te sluiten kastje, de Sidecar met een eigen 8088-CPU ( de processor waarop MS-DOS-pc's draaiden), voor de Amiga 2000 ook via het zogenaamde bridgeboard. Maar zelfs een softwarematige emulator (een programma dat de werking van een ander PC type nadoet) werkte behoorlijk goed.

Amiga Forever

Hoewel het werken met MS-DOS-programma's over het algemeen traag was, bleken grafische programma's (zoals Microsoft Flight Simulator) op volledige snelheid te draaien, wat wel aangeeft hoe snel de hardware is. In de beginperiode van mijn bedrijf heb ik werkzaamheden die ik met MS-DOS moest uitvoeren nog op de Amiga gedraaid.

Andersom is er voor Windows-computers een emulator uitgebracht: Amiga Forever waar tot vandaag toe nieuwe versies van verschijnen. Ik had deze in mijn bezit maar ben er nooit aan toegekomen. Op mijn Windows 10-pc kon ik het geïnstalleerd krijgen en de Workbench naar voren toveren. Misschien schrijf ik hier later meer over.

Amiga Workbench als weergegeven in Amiga Forever

De Amiga had eigenlijk een Atari moeten worden. Amiga Corp. werd gekocht door Commodore maar was aan het werk voor Atari. De contractbreuk leverde uiteindelijk natuurlijk een rechtszaak op waardoor Commodore Atari in een schikking moest betalen. Maar Atari, dat met de 400/800-serie de concurrentie van de Commodore 64 niet aankon, kwam uiteindelijk (juni 1985) met een evenzeer bijzondere thuiscomputer uit: de Atari ST.

Van spel- naar thuiscomputer

De initiatiefnemer was Jack Tramiel, die Commodore had opgericht en die er met een ruzie was vertrokken. De ST staat voor Sixteen Thirty two, verwijzend naar het aantal bits van de externe en interne bussen van diezelfde Motorola 68000 die in de Amiga zat. De Atari PC is ondergebracht onder het -vrij grote- toetsenbord en was met 512 MB geheugen uitgerust.

Ondanks de "game" historie van Atari was de Amiga geschikter voor geavanceerde spellen dan de Atari. De drie bijzondere chips maakten het voor programmeurs makkelijker om graphics en effecten te programmeren dan voor een Atari. De Atari had minder kleuren (16 gelijktijdig bij 320x200 en 4 bij 640x200, te kiezen uit 512).

Serieuzer werk

De Atari ST werd juist wat meer neergezet voor serieuzer werk, een beetje als tegenhanger van de Macintosh. Om 2 redenen deed de Atari het over de eerste 3 jaar beter dan de Amiga: de Atari was aanzienlijk goedkoper (introductieprijs 599 dollar in plaats van de 1295 van de monitorloze Amiga 1000-versie en 799 dollar voor een exemplaar met een zwart/wit monitor) en de Atari was voorzien van een volwaardige Midi-interface waardoor muzikanten er graag gebruik van maakten. Na die drie jaar liep Amiga snel in op de Atari.

Advertentie voor de Atari 1040 ST

Een initiatief van ASCII Corporation samen met Microsoft leidde in de herfst van 1983 tot de MSX computers. MSX stond, zo wordt algemeen aangenomen, voor Microsoft Extended Basic, de programmeertaal van deze computer. Microsoft verzorgde ook het besturingssysteem. Eigenlijk was het niet zo'n spectaculair systeem. Het besturingssysteem was gebaseerd op CP/M 80 de "min of meer" standaard voor MS-DOS. De CPU was een Zilog Z80A (die van o.a. de ZX Spectrum) en de video, die niet "direct" te adresseren was.

De geluidschip was van Yamaha (de AY-3-8910) was ook te vinden in o..a. de Oric en Amstrad CPC systemen. Voor studie was het een goede pc want het basic-dialect was uitgebreid en net als MS-DOS boden meerdere merken het aan. Behalve Philips waren er in Nederland niet veel aanbieders; het succes kwam voornamelijk in Japan waar 5 miljoen MSX-computers zijn verkocht. Na zo'n 5 jaar werd de standaard niet meer toegepast, al kwamen er later nog een MXS2- en MSX TurboR-standaard.

En de rest?

Nu zou het leuk zijn om te schijven over alle bijzondere opvolgers van de in het eerste artikel genoemde thuiscomputers. Maar daar is niet zoveel over te zeggen. Sinclair had de opvolger van de ZX Spectrum al voor de Amiga, ST of Macintosh uitgebracht: de QL (Quantum Leap ofwel grote sprong voorwaarts) was er op 12 januari 1984.

De QL was bijna twee keer zo breed als een Spectrum met een goed toetsenbord en ook al gebaseerd op de Motorola-familie, maar Sinclair koos voor de - toen nog - veel goedkopere 68008 die achterwaarts compatibel was met de in de Spectrum gebruikte Z80A, maar een 8 bits externe databus en 20 bits had voor geheugenadressering.

Microdrive

Bij de 68000 is dat 16 resp. 24 bits. De prijs lag met 399 pond lager dan wat Amiga en de Atari zouden gaan kosten maar de QL werd geplaagd door problemen. Eerst werd een draagbare computer beloofd, later was hiervan geen sprake meer. Na een aantal malen uitstel kwam de QL op de markt, zo'n 2 maanden later dan de beloofde 28 leverdagen, en het systeem werd geplaagd door bugs.

Als opslagmedium werd de microdrive gekozen, een soort eindeloze bandjes en ook deze functioneerden verre van vlekkeloos. Terwijl programmeurs Vooral Sinclair ZX Spectrum spellen bleven schrijven en Sinclair probeerde de problemen op te lossen was het einde van de QL al erg dichtbij. Er zijn er slechts een goede 100.000 van verkocht. Van de Amiga zijn dat er tegen de 5 miljoen geweest en van de ST, weer afhankelijk van mijn bron 2 miljoen of ook tegen de 5 miljoen.

Sinclair QL

Terwijl Sir Clive Sinclair met de QL zijn nieuwe generatie thuiscomputer lanceerde, kwam Amstrad, een goedkoop Brits hifi-merk op 12 april 1984 met een thuiscomputer die gebaseerd was op de vorige generatie CPU, de Z80, de geluidschip als in de Oric-1 en 64 Kb geheugen. De Amstrad CPC 464 (CPC stond voor Colour Personal Computer) kostte 249 pond met een monochrome monitor en 359 pond met een kleurenmonitor. In de herfst werd een versie met een floppy-disk geïntroduceerd. Ondanks de verouderde techniek verkocht de pc goed: er zijn er twee miljoen van verkocht.

The end

Al deze mooie thuiscomputers werden snel ingehaald door een beetje Macintosh en veel DOS-pc's die met een gestandaardiseerd besturingssysteem al snel door veel fabrikanten naast de oorspronkelijke maker IBM werd aangeboden. Microsoft maakte snel een eigen versie van de grafische besturingssystemen die op de Macintosh en de diverse thuiscomputers van de tweede generatie stond Windows; begonnen als schil boven MS-DOS is het nu het basis besturingssysteem van de meeste pc's.

Aanbieders van thuiscomputers als Commodore en Amstrad gingen ook MS-DOS-pc's aanbieden maar uiteindelijk gingen de meeste failliet. Mijn eerste MS-DOS-pc was een Amstrad PPC 512 min of meer portable pc die ik later nog eens voor het astronomische bedrag van 2500 gulden voorzag van een 20 mB harddisk, op de plaats waar een van de twee 3,5 inch-diskettestations was ingebouwd. Anderen werden overgenomen door bedrijven die hetzij ook failliet gingen hetzij de merknaam bezaten, maar deze eigenlijk nooit meer te gelde konden maken.